محاسبه نفس چیست ؟ چگونه باعث موفقیت و رستگاری انسان می گردد؟
محاسبه نفس چیست؟
محاسبه نفس از روشهای اساسی تربیتی است که بدان توصیه فراوان شده است.
محاسبه در لغت به معنای اشراف و اطلاع به قصد آزمودن است که در فارسی از آن به رسیدگی تعبیر می‌شود.
محاسبه، حسابرسی و بازنگری نسبت به گذشته است .
کلام مرحوم نراقی در موضوع محاسبه نفس:
مرحوم نراقی در جامع السعادات می فرماید: محاسبه عبارت است از این که انسان در هر شبانه روز یک وقتی را معین کند که به حساب نفس خویش برسد که چه اعمالی را انجام داده و طاعت ها و گناهانش را موازنه و سنجش نماید
اگر در طاعت الهی تقصیر نموده یا مرتکب معصیت شده، نفس خویش را سرزنش کند و اگر واجبات را انجام داده و معصیتی از او صادر نشده خداوند را شکر نماید ، و اگر موفق به بعضی اعمال خیر و مستحبی شده است شکر زیادتری نماید خداوند را.
و مراقبه آن است که همیشه ملاحظه کند ظاهر و باطن خود را تا این که اقدام به معاصی نکند و واجبات از او ترک نشود تا این که در موقع محاسبه ملامت و ندامت متوجه او نشود.
این واقعیت که انسان موجودی است که می‌تواند افزون بر تأثیرگذاری در رفتار و کردار دیگران، خود را نیز ارزیابی کرده، تشویق کند، تنبیه نماید، توبیخ کند و… ، از الطاف خداوند است.
رابطۀ محاسبۀ نفس با ایمان به خدا و رستاخیز
مسأله خود ارزیابی ارتباطی تنگاتنگ با اعتقاد و ایمان دارد؛ هر چه ایمان به خدا و رستاخیز در افراد قوی‌تر باشد، محاسبه نفس، نقش پررنگ‌تری در تربیت دینی او می‌یابد؛ زیرا شریعت آسمانی و مبانی اعتقادی آن، آدمی را به حسابرسی از خویش و آمادگی برای پاسخگویی روز جزا ترغیب می‌کند و بر عکس، کافران و کسانی که ایمان ضعیف دارند، با دور ماندن از حقیقت توحید و معاد و بیگانگی با دین، از خود ارزیابی نیز غفلت کرده، گرفتار زیانی سخت می‌شوند.
قرآن مجید درباره آنان می‌فرماید: إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ. (ص: ۲۶) کسانی که از راه خدا منحرف می‌شوند، به [سزای] آنکه روز حساب را فراموش کرده‌اند، عذابی سخت خواهند داشت.
اما نکته دقیق بحث این است که باور به روز قیامت زمانی در شخص مستقرّ می‌شود که اندیشه حسابرسی آن روز، موجب تکاپو در حسابرسی از نفس گردد.
که: حاسبوا انفسکم قبل أن تحاسبوا، اما اگر غرور و خودباوری کاذب در او مانع از توجه به این مفهوم شود، در زمره زیان‌کاران خواهد بود؛
چنان‌که قرآن کریم داستان دو برادر را در سوره کهف (آیه ۳۲ تا ۴۴) نقل می‌کند که:
یکی از آن دو بی‌بند و بار بود و در اموالش حساب و کتابی نداشت، برادر دیگر هر قدر به او سفارش می‌کرد که مراقب اعمال و کردار خود باشد می‌گفت:
تصور نمی‌کنم رستاخیز بر پا شود و اگر هم به سوی پروردگارم بازگردانده شدم نزد او موقعیت خوبی خواهم داشت.
قرآن با نقل این داستان نشان می‌دهد که رکن اساسی اعتقاد به معاد، باور داشتن به حسابرسی دقیق در قیامت و دریافت پاداش و کیفر براساس آن است.
ظهور اعمال در آن روز به چنان درجه‌ای می‌رسد که خداوند حساب‌کشی از اعمال هر کس را به خود او واگذار می‌کند و می‌فرماید:
اِقْرَأ کِتابَکَ کفی بِنَفْسِکَ الیوم علیکَ حسبیاً. (اسراء: ۱۴)
نامه عملت را بخوان، کافی است که امروز، خودت حسابرس خود باشی.
– از عالم بزرگوار شیخ بهایى چنین نقل شده:
مردى به نام توبه بود که غالبا به محاسبه نفس مى پرداخت، روزى گذشته عمر خود را محاسبه کرد، در حالى که شصت ساله بود، مجموعه ایام آن را حساب کرد ۵۰۰, ۲۱ روز شد، گفت: اى واى بر من اگر در ازاى هر روز یک گناه بیشتر نکرده باشم بیش از بیست و یکهزار گناه کرده ام، آیا مى خواهم خدا را با بیست و یکهزار گناه ملاقات کنم؟! در این هنگام صیحه اى زد و بر زمین افتاد و جان به جان آفرین تسلیم کرد « سفینه البحار جلد اول صفحه ۴۸۸ ماده ذنب.».
ضرورت حسابرسی برای اعمال
رسول خدا فرمود: حاسِبُوا اَنْفُسَکُم قَبْلَ اَنْ تُحاسَبُوا وَ زِنُوها قَبْلَ اَنْ تُوزَنُوا وَ تَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الاَکْبَرِ.
پیش از آنکه به حسابتان برسند، خود را ارزیابی کنید و در میزان قرار دهید و برای حسابرسی بزرگ‌تری آماده شوید.
پیامبر می‌داند که شیطان و نفس وسوسه‌گر از یک سو و عوامل و آسیب‌های آشکار و نهان از سوی دیگر، مؤمن را به وادی غفلت می‌کشاند و از اندیشیدن در فرجام خویش بازمی‌دارد. از این رو چون فرماندهی دلسوز و هشیار آماده باش می‌دهد تجهّزوا.
مسلمان در همه عمر و در همه عرصه‌های زندگی باید آماده باشد و به سود و زیان خویش رسیدگی کند تا ورشکسته نشود.
این کار از ایمان و زیرکی مؤمن سرچشمه می‌گیرد و دست‌کم باید در شبانه‌روز یک بار انجام شود.
دستور اخلاقی مرحوم علامه علّامه طباطبایی (ره):
علّامه طباطبایی (ره) خطاب به جوانی که از ایشان دستور اخلاقی خواسته بودند چنین مرقوم داشتند:
السلام علیکم، برای موفق شدن لازم است همتی برآورده و توبه نموده، به مراقبه و محاسبه بپردازید.
به این نحو که: هر روز صبح که از خواب بیدار می شوید، قصد جدّی کنید که هر عملی پیش آید، رضای خدا عزّاسمه را مراعات خواهم کرد.
آن وقت در هر کاری که می‌خواهید انجام دهید، نفع آخرت را منظور خواهید داشت، به‌طوری که اگر نفع اُخروی نداشته باشد، انجام نخواهید داد، هر چه باشد.
و همین حال را تا شب وقت خواب ادامه خواهید داد.
وقت خواب، چهار- پنج دقیقه‌ای در کارهایی که روز انجام داده‌اید، فکر کرده و یکی یکی از نظر خواهید گذرانید، هر کدام مطابق رضای خدا انجام یافته، شکر کنید و هر کدام، تخلف شده استغفار کنید و این رویه را هر روز ادامه دهید. این روش اگر چه در بادی (اوّل) حال، سخت و در ذائقه نفس تلخ می‌باشد، ولی کلید نجات و رستگاری است. ( کتاب برنامه سلوک در نامه‌های سالکان، ص ۳۳۴.)
برخی روایات در مورد محاسبه نفس :
– حضرت رسول اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمودند:
« لَا یَکُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّى یُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَهِ الشَّرِیکِ شَرِیکَهُ وَ السَّیِّدِ عَبْده» (بحار الأنوار، ج ۶۷ / ۷۲)
انسان مؤمن نخواهد بود، تا این که به حساب نفسش برسد؛ شدیدتر از حسابرسی شریک با شریکش و مولی با بنده اش ،
– امام علی علیه السلام : مَن حاسَبَ نفسَهُ وَقَفَ علی عُیُوبِهِ؛ هر کس به حساب نفس خود رسیدگی کند به عیبهایش آگاه شود.
– امام رضا علیه السلام: مَن حاسَبَ نَفسَهُ رَبَحَ وَمَن غَفَلَ عَنهَا خَسِر؛ آن کسى که نفسش را محاسبه کند، سود برده است و آن کسى که از محاسبه نفس غافل بماند، زیان دیده است.
چگونه محاسبه نفس کنیم ؟
در این که چگونه باید نفس را «محاسبه» کرد و خویشتن را پاى حساب حاضر نمود و مورد باز خواست قرار داد; بهترین طریق همان است که در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل شده:
مولا علی (ع) حدیثی از پیامبر نقل میکنند؛ پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمود:
«اَکْیَسُ الکَیِّسینَ مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ; عاقل ترین مردم کسى است که به محاسبه خویش پردازد»
بعد از نقل این حدیث مردى از آن حضرت پرسید «یا اَمیرَالْمُؤمِنینَ وَ کَیْفَ یُحاسِبُ الرَّجُلُ نَفْسَهَ; اى امیرمؤمنان! انسان چگونه نفس خویش را محاسبه کند؟»
امام ضمن بیان مشروحى چنین فرمود:
«هنگامى که صبح را به شام مى رساند، نفس خویش را مخاطب ساخته چنین گوید:
اى نفس! امروز بر تو گذشت و تا ابد باز نمى گردد،و خداوند از تو درباره آن سؤال مى کند که در چه راه آن را سپرى کردى؟ چه عملى در آن انجام دادى؟ آیا به یاد خدا بودى، و حمد او را به جا آوردى؟ آیا حق برادر مؤمن را ادا کردى؟ آیا غم و اندوهى از دل او زدودى؟ و در غیاب او زن و فرزندش را حفظ کردى؟ آیا حقّ بازماندگانش را بعد از مرگ او ادا کردى؟ آیا با استفاده از آبروى خویش، جلو غیبت برادر مؤمن را گرفتى؟ آیا مسلمانى را یارى نمودى؟ راستى چه کار (مثبتى) امروز انجام دادى؟! سپس آنچه را که انجام داده به یاد مى آورد، اگر به خاطرش آمد که عمل خیرى از او سر زده، حمد خداوند متعال و تکبیر او را به خاطر توفیقى که به او عنایت کرده به جا مى آورد، و اگر معصیت و تقصیرى به خاطرش آمد، از خداوند متعال آمرزش مى طلبد و تصمیم برترک آن در آینده مى گیرد، و آثار آن را از نفس خویش با تجدید صلوات بر محمّد و آل پاکش، و عرضه بیعت با امیرمؤمنان(علیه السلام) برخویشتن و قبول آن و اعاده لعن بر دشمنان و مانعان از حقوقش، محو مى کند;
هنگامى که این محاسبه (جامع و کامل) را انجام داد، خداوند مى فرماید:
«من به خاطر دوستى تو با دوستانم و دشمنیت با دشمنانم (و محاسبه جامعى که با نفس خویش داشتى) در مورد گناهانت به تو سختگیرى نمى کنم و تو را مشمول عفو خود خواهم ساخت!» (۱)
آرى این است بهترین طرز محاسبه نفس!
محاسبه نفس روزانه
– امام موسی کاظم علیه السلام فرمودند:
«لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ خَیْراً اسْتَزَادَ اللَّهَ مِنْهُ وَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَمِلَ شَرّاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَیْه» (بحار الأنوار، ج ۶۷ / ۷۲)
از ما نیست کسی که هر روز به حساب نفس خود نرسد؛ پس اگر کار خوبی انجام داده بود خدا را شکر کند و از خدا بخواهد که آن کار را بیشتر و بهتر بتواند انجام دهد و اگر کار بدی انجام داده بود استغفار و توبه نماید.
هر کس معمولا مى تواند به جز خود نظر داشته باشد و به او بنگرد، اما اینکه بتواند به خودش هم نظر داشته باشد از ویژگى هاى مهم روح آدمى است. کسانى که درباره معرفت نفس مطالعاتى دارند، به خوبى به این واقعیت پى برده اند که انسان موجودى است که مى تواند خود را تشویق کند، تنبیه نماید، توبیخ کند و… .
اینکه این چه خصوصیتى است نیاز به بحثى مفصل دارد، اما گذشته از آن، یکى از الطاف خداوند است که به انسان مرحمت کرده است.
بنابراین، مورد تاکید است که در هر شبانه روز، دست کم، یک بار اعمال خودرابررسى کند; ببیند آیا کار خوبى انجام داده است یا نه.
طبق این روایات، انسان باید هر روز حسابرس اعمال خود باشد، اگر کار خوبى در اعمالش مشاهد کرد، توجه داشته باشد که لطفى از جانب خداست، از او توفیق بخواهد که آن کار را بیش تر انجام دهد.
در روایات دیگرى آمده است که در چنین حالتى، ابتدا خدا را شکر گزارد، سپس از او بخواهد که توفیق عنایت کند تا فردا کارهاى بهتر و بیش ترى انجام دهد.
اگر هم لغزشى در اعمال خود مشاهده کرد، تدارک کند و پیش از همه، توبه نماید.
محاسبۀ نفس و توبه
در انجام محاسبه روزانه اگر گناه و عمل خطایی از ما سرزده بود مستوجب احساس پشیمانی ، اقدام به ترک گناه و شروع دوباره است.
لوازمى دارد; مثلا، اگر عملى از او فوت شده، قضا نماید یا اگر حقى از کسى ضایع ساخته، ادا کند و یا چنانچه کار زشت دیگرى انجام داده، آن را جبران نماید تا کارهاى بد در روح او رسوخ نکند و در نهایت، در قیامت نیز رسوا نشود.
امام صادق علیه السلام در کلمات خود، ضمن اشاره به محاسبه، این نکته را هم متذکر مى شوند که تا در قیامت، رسوا نگردد.
این هشدار ایجاب مى کند تا ما توجه نماییم و کارى نکنیم که در قیامت رسوا شویم. در آن صورت، دیگر راهى براى جبران وجود نخواهد داشت و به حسرت مبتلا خواهیم شد.
از نظر روحى، چنین هشدارهایى مهم و مؤثر است; زیرا تا وقتى انسان سود یا ضرر کارى را درک نکند نسبت به انجام یا ترک آن رغبتى نشان نمى دهد.
عاملى که انسان را وادار به انجام کارى مى کند، نوعى نفع و مصلحتى است که از کار عاید او مى شود.
یا آنچه او را از انجام آن باز مى دارد، ترس از گرفتارى است. اگر بخواهیم برنامه صحیحى اجرا کنیم، باید فواید آن را در نظرمان مجسم نماییم تا انگیزه اى براى انجام آن داشته باشیم و آن را بهتر انجام دهیم. عدم توجه به این مسائل و در نتیجه، کار بدون انگیزه موجب مى شود انسان تنبل بار بیاید و مسائل را جدى نگیرد.
بنابراین، براى جلوگیرى از پشیمانى – که از هر عذابى دردناک تر است – انسان باید از همین حالا به حساب خود رسیدگى کند.
یکى از اسم هاى قیامت، «یوم الحسره » است:
مساله پشیمانى به قدرى مهم است که یکى از نام هاى قیامت بدان خوانده شده است. یکى دیگر از نام هاى آن « یوم الحساب » است. اگر انسان توجه نداشته باشد که روزى به کارهایش رسیدگى مى شود و از او حساب مى کشند، احساس مسؤولیت نمى کند و به فکر نمى افتد که به کارهایش سرو سامانى بدهد، کارى را ترک کند یا به کارى همت گمارد.
اما اگر بداند که مساله جدى است، به جزئیات کارهایش هم رسیدگى مى کند.
در قرآن نیز به این حقیقت اشاره شده است که عذاب قیامت به دلیل فراموشى روز حساب است ; همان فراموشى که موجب مى شود انسان مرتکب کارهایى شود که در نهایت، عذاب ابدى به دنبال داشته باشد: «ان الذین یضلون عن سبیل الله لهم عذاب شدید بما نسوا یوم الحساب » (ص:۲۶)
عذاب براى کسانى است که روز حساب را از یاد برده اند، هر چند ممکن ست به آن اعتقاد نیز داشته باشند. اما اعتقاد آنها کم رنگ است، زنده نیست و در اعمالشان تاثیر نمى گذارد.
مراحل ارتباط با نفس :
مساله محاسبه نفس به قدرى مهم است که حتى برخى از علما در این باره کتاب هایى نوشته اند. در این باره، آیات و روایات بسیارى داریم و بحث هاى فراوانى درباره اش انجام گرفته است. در کتاب هاى اخلاقى، دستورالعمل هایى به افراد داده شده تا بتوانند بهتر به این مهم بپردازند.
مرابطه چهار مرحله دارد:
اول مشارطه است : یعنى، صبح انسان با خودش شرط کند که آن روز، وظایفش را به خوبى انجام دهد و از گناهان نیز بپرهیزد.
دوم مراقبه است: یعنى، در طول روز مراقب خود و اعمالش باشد تا از آنچه با خود عهد کرده تخطى نکند.
سوم محاسبه است: که در آخر شب، به حساب کارهاى خود برسد; بررسى کند که چه مقدار به وظایف خویش عمل کرده و چه مقدار کوتاهى داشته است.
چهارم معاتبه و معاقبه است: برخى از علماى اخلاق این مرحله را براى محاسبه ذکر کرده اند. یعنى، اگر انسان در محاسبه متوجه اشتباهاتى در رفتارش شد، خود را تنبیه کند تا لغزش هایش جبران شود; مثلا، خود را ملزم کند که روز بعد را روزه بگیرد یا مبلغى انفاق کند یا قدرى قرآن تلاوت نماید یا کار خیر دیگرى انجام دهد تا مافات جبران شود.
– اما در مساله محاسبه، آنچه بیش از همه اهمیت دارد، نقش حساب کشیدن از خویش است; اگر کار خوبى انجام داده بودیم، خدا را شکر کنیم و توفیق ادامه آن را بخواهیم و اگر قصور ورزیده بودیم، به فکر تدارک آن بیفتیم
– نکته ها و نتایج:
۱) لازمه موفقیّت، مراقبه و محاسبه نفس می‌باشد.
۲) مراقبه و محاسبه نفس، باید به صورت مداوم و روزانه باشد.
۳) هر چند مراقبه و محاسبه نفس در اوائل، کار مشکلی است ولی اگر ادامه یابد آثار و برکات زیادی به‌دنبال دارد
موفق ومؤید باشید.
(۱) برای مطالعه بیشتر: ر ک، اخلاق در قرآن ، ناصر مکارم شیرازی، ص ۲۴۶. چهل حدیث حضرت امام خمینی (ره) ذیل حدیث اول .
منبع: porseman.com
عالی بود
خیلی خوب و مفید. خدا خیرتون بده